Daltonik nədir?

Daltonik, tibbi olaraq "rəng korluğu" adlandırılan bir görmə pozuntusudur. Bu vəziyyətdə olan insanlar bəzi rəngləri digərlərindən fərqləndirməkdə çətinlik çəkirlər. Ən çox rast gəlinən hal qırmızı və yaşıl rənglərin bir-birinə qarışdırılmasıdır. Daltonik insanlara görə, bu iki rəng çox oxşar görünə bilər. Bəzi hallarda isə mavi və sarı rənglər də ayırd edilə bilmir. Bu pozuntu adını onu ilk dəfə elmi şəkildə izah edən britaniyalı alim John Daltondan alıb. O özü də daltonik idi və bu halı araşdıraraq geniş ictimaiyyətə təqdim etmişdi.

Normal görən bir insan qırmızı, yaşıl və mavi rəngləri fərqli şəkildə ayırd edə bilir. Ancaq daltonik insanlar bu rəngləri bir-birindən seçməkdə çətinlik çəkir. Məsələn, bir çox daltonik üçün qırmızı rəng qəhvəyi və ya boz kimi görünə bilər. Yaşıl isə sarımtıl və ya tünd boz kimi qəbul edilə bilər. Bəzi insanlar isə mavi və sarı arasındakı fərqi də görə bilmirlər. Bu səbəbdən, onların gündəlik həyatda rənglərə əsaslanan məlumatları düzgün şəkildə qavraması çətinləşə bilər. Məsələn, trafik işıqlarındakı rəngləri ayırmaqda problem yaşaya bilərlər.

Daltonizm hansı səbəblərdən yaranır?

Daltonizmin əsas səbəbi genetikdir, yəni bu vəziyyət irsidir və doğuşdan gəlir. Rəngləri tanıyan göz hüceyrələrinin (kon hüceyrələrinin) düzgün işləməməsi daltonizmin yaranmasına səbəb olur. Bu genetik pozuntu X xromosomu üzərində yerləşdiyindən kişilər arasında daha çox rast gəlinir. Çünki kişilərdə yalnız bir X xromosomu olur. Qadınlarda isə iki X xromosomu var və biri sağlam olduqda digərini kompensasiya edə bilir. Genetik olmayan hallarda isə göz zədələri, bəzi dərmanların yan təsirləri və ya yaşlanma da bu problemi yarada bilər.

Daltonik növləri hansılardır?

Daltonizmin bir neçə növü var və hər biri fərqli rəngləri ayırd etmə çətinliyi ilə xarakterizə olunur:
Protanopiya – Bu tip daltoniklər qırmızı rəngi ayırd edə bilmirlər. Qırmızı rəng onlara daha tünd və ya qara kimi görünə bilər.

• Deuteranopiya – Yaşıl rəng ayırd edilə bilmir. Bu rəng ya daha sarımtıl, ya da qəhvəyi tonlarında görünür.
• Tritanopiya – Nadir rast gəlinən növdür və burada insanlar mavi ilə sarı rəngləri ayırd edə bilmirlər.
• Hər insanın rəng korluğu eyni səviyyədə olmur – bəzi hallarda bu çətinlik zəif səviyyədə, bəzilərində isə çox kəskin formada müşahidə edilir.

Daltonik insanlar gündəlik həyatda hansı çətinliklərlə üzləşir?

Daltonik insanlar üçün bəzi sahələrdə rəng fərqləri əsas rol oynayır. Məsələn, dizaynerlik, moda, sürücülük və ya texniki cihazlarla iş zamanı rənglərin doğru ayırd edilməsi vacibdir. Onlar bəzən geyim seçimində uyğun olmayan rənglər seçə bilər, çünki bu rənglər onlara fərqli görünür. Trafik işıqlarını ayırmaq da daltoniklər üçün çətin ola bilər. Ancaq çox vaxt daltonik insanlar özlərinə uyğun üsullar taparaq bu çətinliklərin öhdəsindən gəlirlər,  məsələn, formaya, yuxarı-aşağı düzülüşə və digər işarələrə baxaraq fərqləndirirlər.

Daltonik insanlar üçün hansı həll yolları mövcuddur?

Hal-hazırda daltonizmin qəti müalicəsi yoxdur, çünki bu genetik bir haldır. Ancaq bəzi köməkçi vasitələr mövcuddur. Xüsusilə daltoniklər üçün hazırlanmış xüsusi rəng düzəldici eynəklər mövcuddur. Bu eynəklər vasitəsilə bəzi insanlar rəngləri daha dəqiq görə bilirlər. Eləcə də rəngləri fərqləndirməyə kömək edən mobil tətbiqlər və proqramlar da var. Bu vasitələr daltoniklərə gündəlik həyatlarını asanlaşdırmaqda dəstək olur.

Daltonizm diaqnozu necə qoyulur?

Rəng korluğu diaqnozu xüsusi testlər vasitəsilə qoyulur. Ən məşhur test İshihara rəng testidir. Bu testdə rəngli nöqtələrlə yazılmış nömrələr və ya simvollar göstərilir. Normal görən insanlar bu rəqəmləri və ya simvolları asanlıqla görə bilir. Daltonik insanlar isə ya heç nə görə bilmir, ya da səhv rəqəmləri seçirlər. Bu test çox vaxt göz həkimləri tərəfindən həyata keçirilir və nəticələrə əsasən daltonizmin olub-olmadığı müəyyən edilir.

Uşaqlarda daltonizm necə müəyyən edilir?

Uşaqlarda daltonizm, yəni rəng korluğu çox vaxt erkən yaşlarda valideynlər tərəfindən müşahidə olunur. Bu vəziyyət, uşağın bəzi rəngləri düzgün tanıya bilməməsi və ya qarışdırması ilə özünü göstərir. Əgər valideynlər uşağın rəngləri fərqli adlandırdığını və ya səhv ayırd etdiyini hiss edirsə, bu zaman daltonizmdən şübhələnmək olar.

Daltonizm nədir və uşaqlarda niyə yaranır?

Daltonizm gözün torlu qişasında yerləşən və rəngləri ayırd etməyə cavabdeh olan kon hüceyrələrinin düzgün işləməməsi ilə bağlıdır. Bu problem əsasən genetik yolla ötürülür və çox vaxt oğlan uşaqlarında rast gəlinir. Çünki daltonizm X xromosomu ilə bağlıdır və oğlanlarda yalnız bir X xromosomu olduğundan, bu problem daha tez ortaya çıxır.
Uşaqlarda daltonizm adətən doğuşdan olur. Onlar dünyanı rəngsiz deyil, sadəcə bəzi rəngləri səhv və ya fərqli tonlarda görürlər.

Hansı əlamətlərə diqqət yetirmək lazımdır?

Valideynlər və müəllimlər uşaqlarda aşağıdakı halları müşahidə etdikdə diqqətli olmalıdır:

• Uşaq rəngləri səhv adlandırır (məsələn, yaşıl yerinə qırmızı deyir)
• Rəngli tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir
• Rənglərlə əlaqəli oyun və boyama fəaliyyətlərinə maraq göstərmir
• Rəng fərqinə əsaslanan təlim materiallarını başa düşməkdə çətinlik çəkir
• Rəngli obyektləri bir-birindən ayırmaqda problemlər yaşayır

Bu əlamətlər varsa, uşaq mütləq göz həkiminə və ya pediatr-a yönləndirilməlidir.
 

Uşaqlarda daltonizm testi necə aparılır?
Daltonizm testləri uşaqlar üçün xüsusi olaraq hazırlanmış metodlarla aparılır. Ən məşhur testlərdən biri İshihara rəng testidir. Bu testdə dairələr içində nöqtələr şəklində gizlənmiş rəqəmlər və ya şəkillər göstərilir. Rəng korluğu olmayan uşaqlar bu rəqəmləri və ya formaları görə bilir, amma daltonik uşaqlar onları ya görə bilmir, ya da səhv tanıyır.
Uşaqlar üçün daha maraqlı və interaktiv testlər də mövcuddur. Məsələn, şəkil əsaslı və oyuna bənzər rəng testləri. Bu testlər uşağın yorulmadan və əylənərək diaqnostika prosesində iştirak etməsini təmin edir.
Diaqnoz qoyulduqdan sonra nə etmək lazımdır?
Daltonizm müalicə edilə bilən bir xəstəlik olmasa da, uşağın bu vəziyyətlə necə yaşamasını öyrənmək mümkündür. Əgər diaqnoz erkən yaşda qoyularsa, uşaq uyğun üsullarla yönləndirilə bilər. Məsələn:

• Təhsil zamanı müəllimə bu barədə məlumat verilir və uyğun dərs vəsaitləri seçilir
• Rəng fərqlərinə əsaslanmayan təlim metodları tətbiq olunur
• Uşaq rənglərə deyil, formaya və simvollara əsasən öyrədilir
• İxtisas seçimi zamanı rəng fərqlərini əsas tutan sahələrdən uzaq durması tövsiyə edilir

Bundan əlavə, bəzi rəng korluğu eynəkləri uşaqlar üçün də mövcuddur və bəzi hallarda müəyyən dərəcədə fayda verə bilər.
Uşaqlarda daltonizm erkən yaşda aşkarlandıqda, onların təhsili və gündəlik həyatı daha rahat şəkildə qurula bilər. Əsas məsələ, valideynlərin və müəllimlərin diqqətli olması və uşağın bu vəziyyətini düzgün anlamaqdır. Erkən diaqnoz sayəsində uşaq kompleks yaşamadan, öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirə bilər və cəmiyyətə uğurla inteqrasiya edə bilər.